XẠ CAN

Tên gọi: Xạ Can

Tên khác: Rẻ quạt, biển trúc, ô bồ, ô phiến, hoàng viễn, ô siếp, dạ can, ô xuy, thảo khương, phược dực, quỷ phiến, biển trúc căn, hoàng tri mẫu, khai hầu tiễn, lãnh thủy đơn, tử hoa ngưu, ô phiến căn, tử hoa hương, tiên nhân chưởng, điểu bồ, dã huyên thảo, ngọc yến, tử hồ điệp… 

Tên khoa học: Belamcanda chinensis Lem, họ Lay Ơn (Iridaceae)

Cây xạ can:

Mô tả:

Xạ can là loại cây thảo, sống lâu năm. Cây có phần rễ phát triển, thân rễ mọc bò. Cây này có thân bé, phần lá mọc thẳng đứng, có thể cao tới 1m.

Lá cây hình mác dài, hơi có bẹ, mọc ốp vào thân và xòe ra như cái quạt, mọc xen kẽ thành 2 vòng (xếp 2 dãy). Lá Xạ can dài khoảng 20 – 40cm, rộng 15 – 20mm, hình phiến dài, gân lá song song, xếp sít nhau.

Cụm hoa có cuống dài 20 – 40cm. Bao hoa dài 6cm. Cánh hoa màu vàng cam, trên điểm đốm tía. Hoa có 3 nhị, bầu hạ.

Quả nang hình trứng có 3 van và dài khoảng 23 – 25mm, chứa nhiều hạt nhỏ màu xanh đen, bóng, hình cầu.

Thu hái, sơ chế:

Thường được thu hoạch vào mùa xuân hoặc mùa thu, sau đó được đem phơi khô, bảo quản để dùng dần. Không nên chọn thứ vụn nát, mốc, thâm đen, mọt, xốp vì là dược liệu phẩm chất kém.

Bộ phận dùng:

Người ta dùng thân rễ (thường gọi là củ) của cây để làm thuốc.

Rễ cong queo, có đốt ngắn màu vàng nhạt hoặc vàng nâu, ruột màu trắng, có mùi thơm, cứng.

Vị thuốc xạ can:

Mô tả dược liệu:

Vị thuốc Xạ Can là phần thân rễ cong queo, có đốt ngắn, mầu vàng nhạt hoặc vàng nâu, ruột trắng. Chất cứng, vị thơm.

Bào chế:

Theo Trung y: Hái lấy củ, ngâm nước vo gạo một đêm rồi vớt ra, nấu với lá tre tầm 3 giờ. Sau đó đem phơi khô để dùng.

Theo kinh nghiệm Việt Nam:

Dùng tươi: Rửa sạch, giã với ít muối để ngậm.

Dùng khô: Mài thành bột trong nắp siêu, uống với nước tiểu trẻ em khỏe mạnh dưới 3 tuổi.

Rửa sạch, ủ mềm đều, bào mỏng phơi khô.

Bảo quản:

Nơi kín đáo, cao ráo, thoáng mát, tránh ẩm mọt, mốc.

Thành phần hóa học:

Trong thân rễ Xạ can chứa một số thành phần như: Irigenin, Tectorigenin, Tectoridin, Belamcanidin, Methylirisolidone, Iristectoriginin A, Irisflorentin, Iridin, Noririsflorentin.

Tác dụng dược lý:

Kháng vi sinh: Nước sắc Xạ can có tác dụng ức chế liên cầu khuẩn, khuẩn bạch hầu, khuẩn thương hàn…

Kháng viêm.

Tác dụng đối với nội tiết: Dịch chiết và cồn chiết xuất Xạ can cho uống hoặc chích đều có kết quả làm tăng tiết nước miếng. Thuốc chích có tác dụng nhanh và dài hơn.

Giải nhiệt: Cho chuột đang sốt cao uống nước sắc Xạ can thấy có tác dụng giải nhiệt.

Khứ đờm: Cho chuột nhắt uống nước sắc Xạ can, thấy hô hấp tăng, tống đờm ra mạnh hơn (Trung Dược Dược Lý Dữ Lâm Sàng, Ngô Trạch Phương).

Xạ Can điều trị bệnh trong Đông y:

Tính vị quy kinh:

Tính vị: Vị đắng, tính hàn

Quy kinh: Kinh Can và Kinh phế

Tác dụng:

Tuyên thông tà khí kết tụ ở Phế, thanh hỏa, giải độc (Đông Dược Học Thiết Yếu).

Tiêu đờm, phá trưng kết, khai Vị, hạ thực, tiêu thủng độc, trấn Can, minh mục (Nhật Hoa Tử Bản Thảo).

Thanh nhiệt, giải độc, lợi niệu, tiêu thủng, sát trùng (Hồ Nam Dược Vật Chí).

Chủ trị:

Trị nấc, khí nghịch lên, đờm dãi ủng trệ, họng đau, tiếng nói không trong, phế ung, họng sưng đau do thực hỏa (Đông Dược Học Thiết Yếu).

Trị phế khí suyễn, ho, ho khí nghịch lên, trẻ nhỏ bị sán khí, mụn nhọt sưng đau, tiện độc (Y Học Nhập Môn ).

Cách dùng:

Mỗi ngày có thể sắc từ 3 đến 6g để uống. Hoặc có thể dùng 10 đến 20g thân và rễ tươi giã với muối để ngậm và tận dụng bã để đắp điều trị bệnh ngoài da.

Bài thuốc:

+ Trị ho mà khí nghịch lên, trong họng có nước khò khè như gà kêu:

Xạ can 13 củ, Ma hoàng 120g, Sinh khương 120g, Tế tân, Tử uyển, Khoản đông hoa đều 90g, Ngũ vị tử ½ thăng, Đại táo 7 trái, Bán hạ(chế). Sắc Ma hoàng với 1 đấu 2 thăng nước cho sôi, vớt bỏ bọt, cho các vị kia vào nấu còn 3 thăng, chia làm 3 lần, uống ấm (Xạ Can Ma Hoàng Thang – Kim Quỹ Yếu Lược).

+ Trị hầu tý (họng sưng đau):

Xạ can, thái ra, mỗi lần dùng 20g, sắc với 1,5 chén nước còn 8 phân, bỏ bã, cho ít mật vào, uống (Xạ Can Thang – Thánh Tế Tổng Lục).

+ Trị quai bị:

Rễ Xạ cantươi 10-15g, sắc uống, ngày hai lần (Phúc Kiến DânGianThảo Dược).

+ Trị khớp gối viêm, té ngã tổn thương:

Xạ can 90g, ngâm với 500ml rượu một tuần, Mỗi lần uống 20ml, ngày 2 lần (An Huy Trung Thảo Dược).